Tại sao mối thích tấn công kho gỗ, nhà xưởng, và các công trình xây dựng?

Mối (termite) từ lâu đã được biết đến như một trong những mối đe dọa nghiêm trọng nhất đối với các công trình xây dựng, đặc biệt là tại các khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới. Tại Việt Nam và nhiều quốc gia châu Á khác, thiệt hại do mối gây ra ước tính lên đến hàng trăm tỷ đồng mỗi năm. Đáng chú ý, mối có xu hướng “ưa chuộng” các kho gỗ, nhà xưởng và công trình xây dựng. Bài viết này sẽ phân tích những lý do khiến mối hướng đến các địa điểm này, cũng như cơ chế tấn công và những giải pháp phòng chống hiệu quả.

Đặc tính sinh học của mối và nhu cầu tồn tại

Cấu trúc xã hội và nhu cầu thức ăn

Mối sống theo xã hội có tổ chức chặt chẽ với nhiều đẳng cấp khác nhau: mối chúa, mối đực, mối thợ và mối lính. Trong đó, mối thợ chiếm số lượng đông đảo nhất và có nhiệm vụ tìm kiếm thức ăn cho cả đàn. Thức ăn chính của mối là cellulose – thành phần cơ bản trong gỗ và các sản phẩm có nguồn gốc thực vật.

Đáng chú ý, mối có khả năng tiêu hóa cellulose nhờ vào các vi sinh vật cộng sinh trong đường ruột của chúng, một đặc điểm sinh học hiếm có trong giới côn trùng. Điều này giúp giải thích tại sao mối đặc biệt hướng đến các kho gỗ và công trình xây dựng – nơi có nguồn cellulose dồi dào.

Nhu cầu về môi trường sống

Mối cần một môi trường ẩm ướt, tối và ấm để phát triển. Chúng không thể chịu được ánh sáng trực tiếp và độ ẩm thấp. Đặc tính này giải thích tại sao mối thường xây dựng đường hầm đất để di chuyển, bảo vệ cơ thể mỏng manh của chúng khỏi ánh sáng và sự khô hạn.

Tại sao kho gỗ, nhà xưởng, và công trình xây dựng trở thành mục tiêu lý tưởng?

1. Nguồn thức ăn dồi dào và ổn định

Kho gỗ, nhà xưởng và công trình xây dựng cung cấp nguồn cellulose phong phú dưới dạng:

• Gỗ xẻ và gỗ thành phẩm trong kho
• Khung gỗ trong công trình xây dựng
• Sàn gỗ, cửa gỗ, đồ nội thất
• Giấy, bìa carton trong kho hàng
• Vật liệu cách nhiệt có nguồn gốc thực vật

Đặc biệt, trong các kho gỗ, nguồn thức ăn này còn được tập trung với mật độ cao và số lượng lớn, tạo điều kiện thuận lợi cho mối phát triển đàn trong thời gian dài mà không cần di chuyển xa.

2. Điều kiện môi trường lý tưởng

Các kho gỗ, nhà xưởng thường có đặc điểm:

• Tối và ít bị quấy rầy: Nhiều khu vực trong kho ít được sử dụng hoặc kiểm tra thường xuyên
• Độ ẩm cao: Đặc biệt ở các khu vực tiếp giáp với mặt đất, khu vực có hệ thống ống nước
• Thông gió kém: Tạo môi trường ẩm ướt, ít biến động nhiệt độ
• Không gian rộng lớn: Cho phép đàn mối phát triển mà không bị phát hiện sớm

Những yếu tố này tạo nên một “thiên đường” cho mối sinh sống và phát triển mà không bị phát hiện trong thời gian dài.

3. Cấu trúc xây dựng tạo điều kiện thâm nhập

Các công trình xây dựng thường có nhiều điểm yếu mà mối có thể lợi dụng:

• Khe hở, vết nứt trong nền móng
• Khoảng trống giữa các tấm ván sàn
• Đường ống xuyên qua tường và sàn
• Khu vực tiếp giáp giữa nền đất và móng công trình

Mối có thể xâm nhập qua những lỗ hổng nhỏ chỉ 1-2mm, và sau đó tiếp cận các cấu trúc gỗ bên trong mà không bị phát hiện. Đặc biệt, mối đất (subterranean termites) có thể xây dựng đường hầm từ tổ trong đất lên công trình, tạo thành “cầu nối” giúp chúng tiếp cận nguồn thức ăn liên tục.

4. Sự thiếu kiểm soát và bảo dưỡng thường xuyên

Nhiều kho gỗ và nhà xưởng không được kiểm tra thường xuyên về dấu hiệu mối xâm nhập. Hơn nữa, các biện pháp phòng ngừa thường không được áp dụng triệt để:

• Thiếu hệ thống ngăn mối (termite barriers)
• Không xử lý gỗ bằng các chất bảo quản chống mối
• Không kiểm tra định kỳ các dấu hiệu mối xâm nhập
• Tích trữ gỗ trực tiếp trên nền đất hoặc gần tường

Những thiếu sót này tạo cơ hội cho mối xâm nhập và gây hại trong thời gian dài mà không bị phát hiện.

Cơ chế tấn công của mối

Mối tấn công từ dưới lên trên

Đa số các loài mối nguy hiểm, đặc biệt là mối đất (Coptotermes formosanus, Reticulitermes flavipes), tấn công công trình từ dưới lên trên. Chúng bắt đầu bằng cách:

1. Xây dựng tổ chính trong đất, thường cách công trình vài chục mét
2. Tạo đường hầm dưới mặt đất để thăm dò nguồn thức ăn
3. Xâm nhập qua các vết nứt trong móng hoặc khe hở gần mặt đất
4. Xây dựng đường hầm bằng đất, nước bọt và phân để di chuyển lên các cấu trúc gỗ cao hơn

Đặc biệt, mối có thể xây dựng đường hầm dài hàng chục mét để tìm kiếm thức ăn, và có thể đi qua các vật liệu không phải gỗ như bê tông, nhựa, thậm chí cả kim loại mỏng để tiếp cận nguồn gỗ.

Phương thức ăn gỗ độc đáo

Mối tấn công gỗ theo cách rất tinh vi:

• Chúng ăn dọc theo vân gỗ, tạo thành các đường hầm và khoang rỗng
• Thường để lại lớp vỏ mỏng bên ngoài, khiến gỗ vẫn giữ nguyên hình dạng bên ngoài
• Tập trung vào phần gỗ mềm (gỗ dác) trước, sau đó mới tấn công phần gỗ cứng (gỗ lõi)
• Để lại các lớp mỏng giữa các đường hầm, giúp duy trì cấu trúc tạm thời của gỗ

Chính vì vậy, nhiều công trình bị mối tấn công có thể không bộc lộ dấu hiệu bên ngoài cho đến khi thiệt hại đã ở mức nghiêm trọng. Khi phát hiện, cấu trúc gỗ đã bị rỗng bên trong, mất khả năng chịu lực và cần thay thế hoàn toàn.

Các dấu hiệu nhận biết công trình bị mối tấn công

Dấu hiệu trực tiếp

• Đường hầm bằng đất (mud tubes) trên tường, cột hoặc móng
• Cánh mối rụng (sau mùa giao phối)
• Mối thợ và mối lính xuất hiện (thường có màu trắng ngà, cơ thể mềm)
• Âm thanh lách tách khi mối ăn gỗ (nghe được trong đêm tĩnh lặng)

Dấu hiệu gián tiếp

• Gỗ phát ra âm thanh rỗng khi gõ
• Sàn gỗ, cửa gỗ bị võng, biến dạng
• Bề mặt gỗ có vẻ nguyên vẹn nhưng bị yếu, dễ vỡ khi tác động
• Bụi gỗ mịn tích tụ (đây là phân của mối)
• Sơn hoặc vật liệu phủ bề mặt bị phồng rộp

Giải pháp phòng chống mối hiệu quả

Biện pháp phòng ngừa

1. Thiết kế và xây dựng hợp lý:
   • Sử dụng móng bê tông cao hơn mặt đất
   • Lắp đặt hệ thống ngăn mối (termite barriers) khi xây dựng
   • Đảm bảo thoát nước tốt quanh công trình
2. Xử lý gỗ:
   • Sử dụng gỗ đã qua xử lý chống mối
   • Áp dụng các chất bảo quản gỗ chống mối định kỳ
   • Chọn loại gỗ tự nhiên có khả năng kháng mối (như gỗ lim, gỗ căm xe)
3. Kiểm soát môi trường:
   • Giảm độ ẩm trong và xung quanh công trình
   • Loại bỏ các nguồn cellulose không cần thiết quanh công trình
   • Bảo quản gỗ cách mặt đất và tường

Biện pháp xử lý

1. Xử lý hoá học:
   • Tạo hàng rào hóa chất trong đất quanh công trình
   • Phun/bơm thuốc diệt mối vào các cấu trúc gỗ đã bị nhiễm
   • Sử dụng mồi diệt mối (termite baits) để tiêu diệt cả đàn
2. Xử lý vật lý:
   • Sử dụng nhiệt để tiêu diệt mối trong các cấu trúc gỗ
   • Lắp đặt lưới chắn mối bằng thép không gỉ
   • Tạo rào chắn cơ học xung quanh móng công trình
3. Phương pháp sinh học:
   • Sử dụng nấm và vi sinh vật đối kháng
   • Áp dụng các hợp chất ức chế sự phát triển của mối

Kết luận

Mối tấn công kho gỗ, nhà xưởng và công trình xây dựng không phải do ngẫu nhiên mà vì đây là những môi trường cung cấp điều kiện sống lý tưởng cho chúng. Sự kết hợp giữa nguồn thức ăn dồi dào, điều kiện ẩm ướt và tối, cùng với thiết kế xây dựng có nhiều điểm yếu đã tạo nên môi trường hoàn hảo cho mối phát triển và gây hại.

Để bảo vệ hiệu quả các công trình khỏi mối, cần áp dụng cả biện pháp phòng ngừa từ khâu thiết kế, xây dựng, và các biện pháp kiểm soát, xử lý thường xuyên. Đặc biệt, việc kiểm tra định kỳ để phát hiện sớm dấu hiệu mối xâm nhập có vai trò quyết định trong việc giảm thiểu thiệt hại. Với sự phát triển của công nghệ diệt mối hiện đại, các phương pháp thân thiện với môi trường và an toàn cho con người đang dần thay thế các biện pháp hóa học truyền thống, mang lại hiệu quả cao hơn trong việc bảo vệ công trình khỏi “kẻ phá hoại thầm lặng” này.