Hiểu rõ các loại mối cũng như mức độ và đặc điểm phá hoại của các loại mối khác nhau sẽ giúp giúp ta phòng tránh được hiểu quả, trước khi chúng xâm nhập và gây ra những tác hại to lớn đối với nhà cửa, công trình.
Mối là gì? Đặc tính và vòng đời của con mối
Mối là côn trùng xã hội thuộc bộ cánh đều (Isoptera), được biết đến với khả năng ăn gỗ và các vật liệu chứa cellulose khác. Con mối nói chung cơ thể mềm, màu trắng ngà hoặc hơi vàng nhạt, với phần đầu phát triển và hai cặp cánh giống nhau ở loài trưởng thành có khả năng sinh sản. Điểm đặc biệt của mối so với các loài côn trùng khác là chúng sống theo tổ chức xã hội phức tạp với sự phân công lao động rõ ràng.
Mỗi đàn mối có cấu trúc xã hội bao gồm nhiều đẳng cấp khác nhau. Mối chúa là trung tâm của đàn, có thể sống đến 25 năm và đẻ tới 30.000 trứng mỗi ngày. Bên cạnh mối chúa là mối đực (vua) có nhiệm vụ thụ tinh. Còn lại, các con mối thợ chiếm đa số trong đàn, có trách nhiệm xây tổ, chăm sóc trứng, và tìm kiếm thức ăn. Mối lính với phần đầu to và hàm phát triển mạnh có nhiệm vụ bảo vệ đàn khỏi kẻ thù, đặc biệt là kiến.
Vòng đời của mối bắt đầu từ trứng, sau đó phát triển thành ấu trùng và trải qua nhiều lần lột xác trước khi trở thành mối trưởng thành. Đặc biệt, vào mùa sinh sản (thường vào đầu mùa mưa), các mối có cánh sẽ bay ra khỏi tổ để tìm bạn tình và thiết lập tổ mới. Hiện tượng này được gọi là “mùa mối bay” và thường diễn ra vào chiều tối sau những cơn mưa đầu mùa.
Một đặc tính sinh học nổi bật của mối là khả năng tiêu hóa cellulose – thành phần chính trong gỗ. Thực tế, mối không thể tự tiêu hóa cellulose mà phải nhờ vào vi sinh vật cộng sinh trong ruột chúng. Đây chính là yếu tố giúp mối trở thành “máy nghiền gỗ” trong tự nhiên, nhưng cũng là nguyên nhân khiến chúng trở thành mối đe dọa lớn đối với các công trình xây dựng và đồ gỗ.
Phân loại và các loài mối phổ biến
Trên toàn thế giới, có khoảng 3.000 loài mối đã được phát hiện, phân bố chủ yếu ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới. Tại Việt Nam, môi trường khí hậu nóng ẩm tạo điều kiện lý tưởng cho mối phát triển, với khoảng 400 loài được ghi nhận.
Trong đó, ba nhóm mối phổ biến nhất thường xuyên gây hại cho các công trình và nhà ở là:
Mối đất (Subterranean termites | họ Termitidae) được xem là nhóm phổ biến và nguy hiểm nhất. Con mối đất xây tổ dưới đất với hệ thống đường hầm phức tạp, có thể mở rộng đến 100 mét từ tổ chính. Một đàn mối đất có thể chứa hàng triệu cá thể với mối chúa có khả năng đẻ đến 30.000 trứng mỗi ngày. Chúng tấn công công trình từ nền đất, đi ngầm dưới lòng đất và xâm nhập vào các kết cấu gỗ qua các khe hở nhỏ. Các loài mối đất phổ biến ở Việt Nam bao gồm Macrotermes gilvus và Odontotermes formosanus.
Mối gỗ khô (Drywood termites | họ Kalotermitidae) thường sống và phát triển trong các loại gỗ khô có độ ẩm thấp. Không như mối đất, những con mối gỗ khô không cần liên hệ với đất và có thể tồn tại hoàn toàn trong các kết cấu gỗ của công trình. Đàn mối gỗ khô thường nhỏ hơn, chỉ từ vài trăm đến vài nghìn cá thể. Loài phổ biến nhất là Cryptotermes domesticus, thường tấn công đồ nội thất, khung cửa và các kết cấu gỗ không tiếp xúc với đất.
Mối gỗ ẩm (Dampwood termites | họ Rhinotermitidae) cần độ ẩm cao hơn mối gỗ khô nhưng không nhất thiết phải sống trong đất như mối đất. Chúng thường tạo tổ trong gỗ ẩm, gỗ mục hoặc các kết cấu gỗ tiếp xúc với nguồn nước. Coptotermes formosanus là một trong những loài mối gỗ ẩm gây hại nghiêm trọng nhất ở Việt Nam, với khả năng xâm nhập và phá hoại nhanh chóng các công trình gỗ.
Mặc dù thường được xem là côn trùng gây hại, một số loài mối lại có vai trò sinh thái quan trọng. Trong môi trường tự nhiên, những con mối giúp phân hủy gỗ mục và các chất hữu cơ, góp phần tái tạo dưỡng chất cho đất. Tổ mối còn cải thiện cấu trúc đất, tạo điều kiện thuận lợi cho nước và không khí thẩm thấu.
Mối chỉ thực sự tấn công kết cấu gỗ, tre,.. trong nhà cửa, công trình xây dựng, đồ nội thất,.. khi những nơi này xuất hiện điều kiện lý tưởng để chúng xâm nhập và sinh sôi.
Tác hại của mối đối với công trình và nhà ở
Tác hại lớn nhất của mối chính là phương thức tấn công âm thầm và không dễ phát hiện. Các con mối thường ăn từ bên trong ra ngoài, để lại lớp vỏ gỗ mỏng bên ngoài gần như nguyên vẹn. Điều này khiến nhiều công trình bị phá hoại nghiêm trọng mà chủ nhà không hề hay biết cho đến khi quá muộn.
Bởi vậy, khi bạn thấy đâu đó trong nhà hay các công trình xây dựng có xuất hiện một vài con mối, thì có thể mọi thứ làm bằng vật liệu gỗ hay tre nứa gần đó đã bị tàn phá nghiêm trọng.
Những vị trí thường bị mối tấn công trong công trình bao gồm kết cấu gỗ như cột, kèo, xà, đòn tay, đặc biệt là những phần tiếp xúc với nền đất hoặc tường. Khung cửa, sàn gỗ, trần nhà, tủ âm tường cũng là những mục tiêu ưa thích của mối. Ngoài ra, mối còn tấn công đồ nội thất, sách vở, giấy tờ và thậm chí cả vải vóc.
Nhận biết sớm dấu hiệu mối xuất hiện là cách tốt nhất để giảm thiểu thiệt hại. Những dấu hiệu điển hình bao gồm:
- Đường mối (còn gọi là đường mui) xuất hiện trên tường, sàn, trần nhà; đây là đường hầm bằng đất sét mà mối xây để di chuyển.
- Tiếng kêu răng rắc phát ra từ gỗ, đặc biệt vào ban đêm khi mối hoạt động mạnh.
- Phân mối hoặc cánh mối rụng gần cửa sổ, bệ cửa.
- Khi gõ vào gỗ phát ra âm thanh rỗng, khác với âm thanh đặc của gỗ bình thường.
- Gỗ bị biến dạng, sàn gỗ lún, cong vênh.
Tốc độ phá hoại của mối phụ thuộc vào nhiều yếu tố như loài mối, kích thước đàn, điều kiện môi trường và loại gỗ. Một đàn mối lớn có thể tiêu thụ đến 7-12 kg gỗ mỗi năm. Đối với các công trình không được bảo vệ, mối có thể gây ra thiệt hại nghiêm trọng chỉ trong vòng 3-8 năm.
Đọc thêm:
Mối cánh xuất hiện báo hiệu điều nghiêm trọng gì đang diễn ra?
Các yếu tố ảnh hưởng đến sự xâm nhập của mối
Điều kiện thời tiết và khí hậu đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển của mối. Nhiệt độ ấm (25-35°C) và độ ẩm cao (trên 70%) tạo điều kiện lý tưởng cho mối sinh sôi, đây cũng chính là lý do mối phát triển mạnh ở các tỉnh thành miền Nam Việt Nam và các vùng ven biển.
Cấu trúc công trình cũng ảnh hưởng đến khả năng bị mối tấn công. Những công trình có khoảng cách gần giữa nền đất và kết cấu gỗ, thiếu lớp cách ly chống mối, có nhiều khe hở và vết nứt dễ trở thành mục tiêu của mối. Nhà có sân vườn ẩm ướt, nhiều cây cối, đặc biệt là gốc cây mục, cũng làm tăng nguy cơ xâm nhập của mối.
Vật liệu xây dựng là yếu tố quyết định khả năng chống chịu mối. Một số loại gỗ như gỗ lim, gỗ căm xe có khả năng kháng mối tự nhiên tốt hơn so với gỗ thông, gỗ dẻ. Tuy nhiên, không có loại gỗ nào hoàn toàn miễn nhiễm, đặc biệt khi điều kiện môi trường thuận lợi cho những con mối xuất hiện và sinh sôi nhanh.
Thiệt hại kinh tế do mối gây ra
Thiệt hại kinh tế do mối gây ra là rất lớn. Theo thống kê, mỗi năm trên toàn thế giới, mối gây thiệt hại khoảng 40 tỷ USD. Tại Việt Nam, con số này ước tính khoảng 1.500-2.000 tỷ đồng mỗi năm, chủ yếu liên quan đến chi phí sửa chữa và thay thế các kết cấu gỗ bị phá hoại.
Chi phí khắc phục công trình bị mối tấn công có thể rất cao, từ vài triệu đến hàng trăm triệu đồng tùy theo mức độ thiệt hại. Đối với các công trình lịch sử, di tích văn hóa, khi một con mối tìm đến, thì dần dần thiệt hại không chỉ tính bằng tiền mà còn là những mất mát về giá trị văn hóa không thể thay thế.
Ngoài ra, tác động dài hạn của mối đến độ bền và giá trị của công trình là rất lớn. Công trình bị mối xâm nhập không chỉ giảm tuổi thọ mà còn mất giá trị thẩm mỹ và giá trị kinh tế khi mua bán. Đặc biệt, những thiệt hại về kết cấu do mối gây ra có thể dẫn đến nguy cơ mất an toàn cho người sử dụng.
Với những tác hại nghiêm trọng như vậy, việc hiểu rõ về đặc tính, phân loại và cách phát hiện sớm dấu hiệu mối tấn công là rất quan trọng để bảo vệ công trình khỏi “kẻ thù thầm lặng” này.
Xem thêm:
